Volgens de beroemde evolutiebioloog Richard Dawkins zijn mensen die geloven, lui en laf. Richard Dawkins is een eminente geleerde. Hij schreef vele boeken over evolutie en leven. Hij is een fervent aanhanger van de evolutietheorie van Darwin. Eind oktober verscheen een uitgebreid artikel van hem in de Volkskrant. Daarin gaat hij nogal tekeer tegen iedereen die gelooft. Overigens gelooft Dawkins zelf ook. Hij gelooft onvoorwaardelijk in ons menselijk denken en in de wetenschap.
Legitimatie van volledige procesbeheersing
Ons menselijk denken en de wetenschap durven tenminste elke keer weer in verwondering vragen te stellen. Maar mensen die geloven dat er meer is dan ons denken en dan de wetenschap, zijn volgens Dawkins volstrekt naïef en gemakzuchtig. Naïef omdat ze dat niet kunnen bewijzen. En gemakzuchtig omdat zij al die dingen die ze in het leven niet kunnen verklaren, toeschrijven aan een onbekende kracht, God bijvoorbeeld. Dawkins vindt dat je je dan als mens verschuilt en je verantwoordelijkheid niet neemt.
Dawkins verschaft met zijn betoog een belangrijke legitimatie aan de geest die de laatste decennia door onze samenleving waart: die van het neoliberale denken. Het denken dat zijn wortels vindt in de Verlichting. Het denken dat vleugels kreeg onder invloed van onze materiële welvaart. Het denken dat het Angelsaksische model van Planning & Control omarmde. Het model dat aanvankelijk alleen doordrong tot de ‘boarding rooms’ van onze commerciële sector.
Ook andere sectoren
Maar vanaf de negentiger jaren van de vorige eeuw werden ook de andere maatschappelijke sectoren veroverd. Zo gaan de besturing van sectoren als onderwijs en (gezondheids)zorg allang niet meer over hun oorspronkelijke pedagogische en verzorgende opdracht. De geest van de neoliberale Planning & Control heeft ook deze sectoren in de ban gebracht van werken aan kwantitatieve groei, het managen van risico’s en vooral: het primaire proces inrichten langs de meetlat van het behalen van meetbare resultaten.
Het gevolg hiervan was dat de primaire processen werden verder gemodelleerd en geprotocolleerd. Leerlingen en cliënten werden van vormende en helende mensen omgezet tot beschreven profielen van competenties en afwijkingen. Competenties die meetbaar zijn, moeten worden verbeterd. Afwijkingen die meetbaar zijn, moeten worden bestreden. De professionals in deze sectoren werden van pedagogen en helers gereduceerd tot profielbeheerders en symptoombestrijders. De eerbied voor het mysterie van het leven, voor de menselijke waardigheid en voor heel de mens: ze verlieten stilletjes onze scholen, onze ziekenhuizen en onze verpleegtehuizen.
Veranderingen op komst
Maar de tijd voor verandering lijkt aangebroken. Het is iedereen duidelijk dat de opstand onder de leerkrachten in het basisonderwijs helemaal niet gaat over geld. Die gaat over het eerherstel van de eigen professionaliteit. En ook de toenemende maatschappelijke verontwaardiging over de situatie in de zorg gaat in essentie niet over geld. Die gaat om het eerherstel van de menselijke waardigheid, zowel van de werkers als van de cliënten.
Naar analogie van Einstein zal het antwoord op deze opstand en deze onrust niet komen van onze huidige tijdgeest van het door de Verlichting geïnspireerde neoliberale denken. Het was zijn inzicht dat je de problemen niet oplost langs de weg waarlangs ze zijn ontstaan. Dawkins tirade tegen de gelovigen is zo bezien misschien wel een wanhoopsoffensief van een tijdgeest in nood.
Leven vanuit onze ziel
Eeuwen geleden leerden de woestijnvaders ons een weg die ons misschien wel een uitkomst biedt in de ontstane maatschappelijke impasse waarin wij op dit moment leven. Zij leerden ons over een geloof niet in leerstellingen, in morele opvattingen en in rituelen. Dat is de institutionele manier van geloven waar Dawkins zich fel tegen afzet. Zij leerden ons over het mystieke geloof in onze innerlijke verbinding als mens met de kosmos, met onze Schepping, met onze Schepper, met God. Zij leerden ons over de weg van onze persoonlijke innerlijke concentratie, contemplatie en meditatie. Het is de weg die ons brengt naar ons persoonlijk leiderschap vanuit spiritualiteit.
Het is de levenskunst van het leven niet vanuit ons hoofd. Het is de levenskunst van het leren leven vanuit onze diepere verbinding met de eerbied voor het mysterie van het leven, voor onze menselijke waardigheid, voor heel de mens. Het is de levenskunst van het leren leven vanuit … onze ziel.
Nieuw perspectief
Er zullen voortrekkers in het onderwijs en in de zorg moeten opstaan, die de moed hebben deze weg weer onder de aandacht te brengen. Er zullen plekken in onze samenleving moeten worden ingericht waar onze werkers deze inspiratie weer kunnen opdoen. En er zullen moderne woestijnvaders moeten opstaan die ons helpen bij het opdoen van die levenskunst van concentratie, contemplatie en meditatie. We zullen ons moeten losrukken van het leven en werken vanuit risicomijding, planning en control, zodat we ons weer vrij voelen om te leven en te werken vanuit geloof, hoop en liefde. Daarin ligt naar mijn overtuiging het werkelijke perspectief voor al die werkers in het onderwijs en in de zorg. Daarin ligt het werkelijke perspectief voor al die kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Daarin ligt het werkelijke perspectief voor de samenleving van de 21e eeuw.
Als we ons bevrijden van het werken vanuit planning en control, zullen we ons weer vrij voelen om te werken vanuit geloof, hoop en liefde.
Dick Lieftink.
