Wat doet een stilteretraite met een moderne mens? Femke van Loo onderzocht de invloed van de stilte-ervaring op de levens van oud-deelnemers aan onze stilteretraites. Hoe gaan deze mensen om met stilte, tijd en rusteloosheid?
Voor haar praktijkonderzoek ter afronding van de studie ‘’Theologie en Levensbeschouwing’’ sprak Femke vijf oud-deelnemers aan stilteretraites in het klooster te Huissen. De authentieke verhalen leidden tot een inkijkje in de levens van deze moderne mensen, in de ruimte die er in hun levens is voor stilte. Uiteindelijk leverde dit afstudeeronderzoek een scriptie op. Hier presenteren we graag de belangrijkste uitkomsten en inzichten. Want wat gebeurt er met mensen als ze een paar dagen volledig stil zijn?
De vijf deelnemers maakten allen tijd vrij in de agenda’s om vier dagen vrijwillig stil te zijn. Deze deelnemers geven aan dat de ervaren onrust in hun levens een onderbreking nodig had. Ze namen deel om op zoek te gaan naar antwoorden op vragen die in hun levens speelden. Drie deelnemers gaven expliciet aan dat ze de rust die ze missen in het dagelijks leven hier zochten.
Wat is het dat moderne levens zo onrustig maakt? In onze moderne samenleving is het individu centraal komen te staan. Vroeger werd een bakkerszoon vanzelfsprekend bakker. Tegenwoordig kan een ieder worden wat hij of zij wil. Tegenwoordig moet het individu het eigen succes maken. En dat in een 24/7 cultuur. Met onze smartphones zijn we bereikbaarder dan ooit. Veel amusement is ‘’on demand’’ beschikbaar. Je vervelen is bijna niet meer nodig, of zelfs niet mogelijk. We plannen onze agenda’s voller en voller, terwijl we machines in huis hebben om onze vrije tijd te vergroten. We hebben meer vrije tijd dan onze voorvaders, maar ervaren we dat ook zo?
Voor de deelnemers is de deelname aan een stilteretraite een tijdelijke stap uit het leven dat draait om agenda’s en kloktijden. Het ritme van het klooster biedt structuur, maar ook ruimte voor de beleving van stilte zonder opgejaagd te zijn door een kloktijd. Hoe de deelnemers de beleving van de stilte in woorden uitdrukten? Als een ‘’gevulde stilte’’, als ‘’prettig en humorvol’’, ‘’de tijd om keuzes te maken’’, ‘’rustgevend’’, ‘’een stilte van aandacht’’, ‘’een plaats waar de geschiedenis mee resoneert’’. De stilte blijkt voor hen: rustgevend, bekrachtigend en enthousiasmerend. De ervaring van een stilteretraite is een interval op het dagelijks leven.
In het literatuuronderzoek zocht Femke naar een verklaring van die beleving. Hoe kan een stilte-ervaring een andere beleving van tijd opleveren?
Joke Hermsen gebruikt in haar boek ‘’Kairos’’ het beeld van Kairos; de Griekse god met gevleugelde schouders en hielen, een lok haar en een weegschaal. Kairos is wezenlijk anders dan Chronos. Chronos; de god van de chronologische opeenvolging van momenten, de praktische tijd van wegtikkende minuten waarmee we onze wereld hebben ingericht. Kairos is veel bewegelijker en onvoorspelbaarder dan Chronos. Met zijn vleugels op de schouders en hielen is hij moeilijk grijpbaar. De enige manier waarop je grip op hem kan krijgen is door hem bij zijn haarlok vast te pakken. Kairos heeft niets te maken met het tellen van seconden. Kairos kan, op het juiste moment, bij de haren gegrepen worden. Kairos kan de aandacht zo scherp focussen dat er een interval op de Chronos-tijd ontstaat. Een subjectieve en dynamische tijd, die op het juiste ogenblik de gewone tijd kan overstijgen.
Een interval op de tijd. Een interval op het dagelijks leven. De stilteretraite heeft voor de deelnemers een andere beleving van tijd opgeleverd. Juist in dat interval zeggen de deelnemers creatiever te zijn, met afstand naar zichzelf te kunnen kijken en nieuwe keuzes te maken. Joke Hermsen noemt het één van de typisch menselijke krachten. Enthousiasme en gedrevenheid komen voort uit het feit dat de mens telkens weer opnieuw kan beginnen.
Hannah Arendt gebruikt dit telkens opnieuw kunnen beginnen als uitgangspunt voor haar filosofie. Ze stelt dat we geboren worden als een wat-heid, en nog niet als een wie-heid. Die wie-heid worden we pas in de keuzes die we maken. De keuzes die ons elke keer weer herdefiniëren, en ons opnieuw laten beginnen.
De mens doet dit natuurlijk in de spanningsboog van geboorte en sterven. Juist omdat het leven eindig is, is het voor de mens belangrijk om prioriteiten te stellen. Om keuzes te maken. Wat vind ik belangrijk genoeg om mijn aandacht, mijn gedrevenheid en tijd voor in te zetten? Hoe vaak horen we wel niet over mensen die burn-outklachten hebben, opgebrand zijn. Welke rusteloosheid ervaren deze mensen? Rusteloosheid is een lastig begrip. Het geheel aan stresservaringen past binnen de noemer van rusteloosheid. In het onderzoek stelt Femke de vraag: is rusteloosheid ook het besef van tijdelijkheid? De mens weet dat hij sterven zal, maar de dood dringt, en gunt tegelijk tijd. In het leven dat de mens heeft wil hij het maximale doen. Dit idee lijkt de passen bij de YOLO-gedachte. De huidige cultuur zet mensen aan om hun agenda’s vol te plannen en van activiteit naar activiteit te gaan. Steeds meer worden wie je bent, het uiterste uit dat zelf halen. We doen aan sport, bezoeken musea, yoga-cursussen en investeren in andere hobby’s. En krijgen daarmee dus ook weer een vollere agenda.
Filosoof Ignaas Devisch schreef zijn boek ‘’Rusteloosheid’’ rondom de dubbelheid van het begrip. Enerzijds kan rusteloosheid de mens uitputten, en als negatief ervaren worden. Aan de andere kant heeft de rusteloosheid van de mens de mens vooruit gebracht. Het niet stil willen zitten, het vooruit denken. In die rusteloosheid zijn ook de mooiste uitvindingen gedaan, zo stelt Devisch.
Het almaar doorrazen op de Chronos-tijd wordt door de deelnemers in elk geval niet als heilzaam gezien. De echte creatieve ideeën en de echte focus op dat wat belangrijk is vinden zij in een moment van stilte. In een moment van reflectie. In een kairotisch moment. En die momenten die koesteren ze zo lang als dat gaat. De stilte proberen ze in te bouwen in hun levens, al blijkt dat lastig.
Alle deelnemers worstelen met de omgang met onrust en (de afwezigheid van) stilte in het dagelijks leven. Ze zien allen de meerwaarde in van het inbouwen van stilte in hun routines, maar geven aan het lastig te vinden om dit vol te houden in het leven van alle dag. In hun levens die over het algemeen toch door de agenda en de kloktijd gedirigeerd worden is het interval op deze moderne tijd een welkom rustpunt. In deze rust kunnen de deelnemers met een afstandje naar zichzelf en naar anderen en problemen kijken. In deze afstand proberen ze het juiste moment te vinden om met problemen om te gaan en komen nieuwe ambities met betrekking tot het eigen leven naar boven drijven. De deelnemer kijkt even met andere ogen naar de werkelijkheid, stelt prioriteiten en raakt gedreven om juist aan die prioriteiten te werken.
De deelname aan de stilteretraite heeft oud-deelnemers in het alledaagse leven beïnvloed. Ze hebben ervaren wat de stilte hen kan brengen. Tijdens de stilteretraite is door een aantal deelnemers de tijd anders beleefd dan in het leven van alle dag. Het gevoel mee tijd te hebben, maar je absoluut niet te vervelen is voor de deelnemers een reden om vaker dit interval op de kloktijd op te zoeken. Een kairotisch moment is een waardevol moment, dat tot nieuwe bekrachtiging, creativiteit en gedrevenheid leidt. In het alledaagse leven willen de deelnemers een degelijk moment vaker ervaren. Ze trachten dit te doen door allerlei stiltes in te bouwen. De manier waarop dat gedaan wordt verschilt van deelnemer tot deelnemer. De één heeft baat bij schrijven, de ander bij een zitmeditatie, de ander bij stiltewandelingen. In de rust kunnen de deelnemers met een afstandje naar zichzelf en naar anderen en problemen kijken. In deze afstand proberen ze het juiste moment te vinden om met problemen om te gaan en komen nieuwe ambities met betrekking tot het eigen leven naar boven drijven. De deelnemer kijkt even met andere ogen naar de werkelijkheid.
Om het juiste moment te vinden, dient de mens zich in zichzelf te keren. En een stilteretraite, ook wel een ‘’terugtocht’’, biedt hier de uitgelezen mogelijkheid toe. Alle deelnemers bevestigen dat zij de stilte als richtinggevend voor hun leven hebben ervaren. Femke pleit voor het opzoeken van deze stille en lege momenten. Juist hier kan de moderne mens eerlijk naar zichzelf kijken, concludeert ze. In een bewustzijn van het geleefde leven enthousiast raken voor nieuwe ideeën. Creatief prioriteiten stellen.
Ga ervoor, pak die haarlok van Kairos zo veel en vaak mogelijk beet. Hoewel dat niet makkelijk is, is het zeker de moeite waard om naar die momenten op zoek te gaan.
Femke van Loo (22) studeerde aan het Windesheim te Zwolle, en is nu afgestudeerd als Godsdienst Pastoraal Medewerker.
Afbeelding ‘kerkfotografie’
