bezinning, bezieling, beweging

Vrijheid

Over onze vrijheid hebben we op het eerste gezicht weinig te klagen. Vergeleken met eerdere generaties hebben we veel meer ruimte een eigen leven te leiden, om te doen wat we willen en om ons leven geheel naar eigen inzicht vorm te geven. Maar zijn we echt wel zo vrij als we denken?

Wat is vrijheid?
In het boek: De gebroeders Karamazov van de Russische schrijver Dostojewski wordt, er een even beroemd, als intrigerend verhaal over verteld. Het speelt zich af in Sevilla, ten tijde van de inquisitie. Er zijn net weer een aantal ketterverbrandingen gaande en de vertegenwoordigers van kerk en Staat staan naar het tafereel te kijken. Midden op het plein, tussen de oplaaiende vlammen van de brandstapels, verschijnt plotseling Jezus Christus in dezelfde menselijke gedaante waarin hij zich vijftien eeuwen ervoor onder de mensen begaf om zijn boodschap van vrijheid te verkondigen. De aanwezige mensen herkennen hem onmiddellijk en smeken hem om wonderen te verrichten. Van een afstand houdt de grootinquisiteur het gebeuren een poosje argwanend in de gaten. Maar zodra er een baar met een overleden meisje passeert en Jezus haar tot leven wekt, wordt hij gevangen genomen en opgesloten.

In de nacht vóór zijn terechtstelling krijgt Jezus in zijn cel bezoek van een oude man in monnikspij – de grootinquisiteur. In een lange, indrukwekkende monoloog vertelt deze waarom hij hem veroordeeld heeft en hoezeer hij walgt van het onmogelijke ideaal van vrijheid en rechtvaardigheid dat Jezus de mensen voorhield:

‘Vijftien eeuwen hebben we geworsteld met Uw vrijheid, maar dat is nu voorgoed voorbij. Gelooft U niet dat het voorgoed voorbij is? Wat kijkt U me zachtmoedig aan, en vindt U het niet eens de moeite waard verontwaardigd te zijn? Maar ik wil U wel vertellen dat de mensen er vandaag de dag meer dan ooit van overtuigd zijn, dat ze volmaakt vrij zijn, al hebben ze hun vrijheid aan ons overgedragen en nederig aan onze voeten gelegd.’

Kunnen wij mensen vrijheid aan?

De monoloog, voert de lezer naar die ene, uiteindelijke vraag: kunnen wij mensen de vrijheid eigenlijk wel aan? Zijn wij in staat de volle verantwoordelijkheid ervoor te dragen of geven we haar, als het er echt op aan komt, toch liever uit handen? De grootinquisiteur maakt zich allang geen illusies meer. Slechts een dwingend systeem dat het kritisch denken en de individuele identiteit van de mens inkapselt, en zo zijn rebellie en vrijheidsdrift in bedwang houdt, kan werkelijke vrede onder de mensen bewerkstelligen.

Morele ademnood

Dostojewski beschrijft hier de knagende vraag die de moderne tijd steeds meer in zijn greep houdt. Is de vrijheid van het individu, dat los van tradities en met veel technische uitrusting zijn eigen leven vorm wil geven, eigenlijk geen schijnvrijheid? Natuurlijk: we zijn verlost van de verstikkende sociale en ethische ordes die in vroeger tijden zo vanzelfsprekend waren.

We hebben een enorme keuzevrijheid die ons in staat stelt om het leven naar eigen inzicht vorm te geven. We hebben niks te klagen en toch wringt er iets.

Met het verdwijnen van de oude collectieve regels en de enorme focus op het persoonlijke leven is ook de maatstaf voor geluk en welzijn veranderd. De mensen en dingen om ons heen hebben niet meer de betekenis die paste bij hun plaats in het geheel. Daardoor krijgen ze al snel een instrumenteel karakter: wat kan die persoon of situatie betekenen voor mijn (levens)project?

Het heersende idee is dat je alles zelf kunt bepalen, onafhankelijk van anderen. Maar ondertussen nemen gevoelens van stuurloosheid en zinloosheid aantoonbaar toe: denk bijvoorbeeld aan het ‘dertigersdilemma’.  Blijkbaar valt het ons moeilijk met onze nieuw verworven vrijheid om te gaan. We conformeren ons vaak maar al te snel aan ‘wat men vindt’, wat ‘trending’ is, en leveren zo onze vrijheid verdacht gemakkelijk weer in.

Ontvankelijkheid

Met het verhaal van de grootinquisiteur in het achterhoofd denk ik aan die mannen en vrouwen die het, niet zelden met gevaar voor eigen leven, waagden tegen de stroom in te zwemmen. Mensen die weigerden te buigen voor het recht of de brutaliteit van de machthebber. Die vasthielden aan het idee dat je er andere gedachten en overtuigingen op na kunt houden, dat het afwijkende gerespecteerd dient te worden omdat juist dit de kern van menselijke waardigheid en vrijheid is. Zo iemand was ook de middeleeuwse filosoof/mysticus Meister Eckhart.

Zijn leven is een vurige pleidooi geweest voor een vrijheid die niet gemanipuleerd, niet afgenomen of uit-onderhandeld kan worden. Een vrijheid  die ‘van binnenuit’ komt en als zodanig het onvervreemdbare fundament van ieder mens vormt.

Voor Eckhart is vrijheid niet zoiets als een keuzemogelijkheid, een instrument of recht. Vrijheid heeft voor hem te maken met een innerlijke houding of gemoedstoestand die hij aanduidt als ‘ontvankelijkheid’: een leeg-zijn van alle beelden en van jezelf. Beelden zullen we altijd hebben, zegt Eckhart. Zolang een mens zich maar niet gevangen heeft gezet in die beelden, in statische voorstellingen van wie of hoe je bent of behoort te zijn, van waar je vandaan komt en naartoe moet.

Juist dat laatste is de normale en natuurlijke gang van zaken, ook in onze tijd. Je kiest wat je wilt doen of worden, je begint met een plan en eindigt met de verwezenlijking  ervan. Eckhart denkt daar anders over: op existentieel niveau leidt zo’n leven – waarin de tijd ons voortdurend op de hielen zit en we alleen maar bezig zijn om doelen te halen en onze wensen te vervullen – juist tot schijnveiligheid en stagnatie.

‘Ontvankelijk zijn’ wil zeggen: leven in het hier en nu

Het staat haaks op de gedachte dat de werkelijkheid van het menselijk bestaan een eindeloos maakbaar geheel is. Werkelijk ontvankelijk zijn wil zeggen dat je je niet meer vastklampt aan je eigen gedachten, beelden en oordelen maar dat je openstaat voor het onvoorziene, het nieuwe, voor dat wat groter is dan jijzelf bent en daarom ook niet met je eigen begripsvermogen ‘overzien’ kan worden. Het houdt ook in dat je afziet van een doelmatige, berekenende manier van denken en je aandacht voor het moment verdiept, zonder te willen begrijpen.

Eckharts visie op de mens en de raad te leven vanuit ontvankelijkheid staan lijnrecht tegenover de gangbare mentaliteit die naar voren komt in het innerlijke maakbaarheidsideaal en in het denken over tijd. We wensen onszelf voortdurend te verbeteren en te ontwikkelen, zicht te hebben op onze oorsprong en eindbestemming, want zo hebben we grip op ons leven en kunnen we ons doelen stellen. Hoewel deze mentaliteit zich in ons huidige tijdperk opdringt als de enige, zekere weg is een leven in het hier en nu – vanuit je meest innerlijke grond, die pure ontvankelijkheid is – sterker, zegt Eckhart. Pas dan is het mogelijk werkelijk aandacht te hebben voor de ander en voor jezelf. De tijd valt op dat moment eigenlijk weg, je bent er gewoon en laat ook de ander zijn.


Welmoed Vlieger, filosoof en publicist. Welmoed begeleidt regelmatig programma’s in Klooster Huissen, waaronder ‘leven zonder waarom’. 

Reacties (5):

  1. Bram Moerland

    1 december 2018 at 22:19

    De vragen over vrijheid die Eckhart stelt hebben eeuwigheidswaarde. Die kunnen ten allen tijde steeds opnieuw gesteld worden.
    Maar het verhaal van Dostojewski lijkt tijdgebonden. Daarin is de tegenstander van de vrijheid zichtbaar en kenbaar: het instituut tot behoeding van de onvrijheid waar hij de vertegenwoordiger van is. Dat instituut toont zichzelf in de Inquisiteur.
    Maar ook die Inquisiteur kunnen we eeuwigheidswaarde toekennen, hem zelfs als ook in onze tijd volop aanwezig, maar dan niet meer namens een instituut.
    Hannah Arendt heeft er op gewezen dat er na de tweede wereldoorlog iets wezenlijks is veranderd. Ze wijdt dat toe aan de opgekomen democratie. De staat en de kerk, voorheen de instituties ter behoeding van de onvrijheid, zijn niet meer in hun vroegere machtige absoluutheid aanwezig in de samenleving. Je kunt als politicus in de rol van de oppositie je vrijheid van meningsuiting gevaarloos uiten. Je kunt openbaar kenbaar maken dat je niet in God gelooft, zonder angst voor de brandstapel.
    Maar is daarmee de vrijheid van de individuele mens in de zin van Eckhart gewaarborgd?
    Volgens Sartre is er een nieuwe tegenstander van de vrijheid komen opdagen. In een van zijn toneelstukken laat hij iemand zeggen ‘L’enfer c’est l’autre’: de hel dat is de ander.
    Dat lijkt krasse taal. Je naaste als schepper van je hel? Wat bedoelt Sartre?
Ik meen hem te begrijpen. Laat ik een voorbeeld geven.
    Als jong meisje krijg je via de media, meestal in de vorm van reclame, maar ook in veel programma’s die het leven vooral heel erg leuk willen maken, een begeerlijk ideaalbeeld opgedrongen van de vrouw. Dat wordt meestal nogal dwingend voorgeschoteld en vaak gekoppeld aan de bewering dat je er recht op hebt ‘jezelf te zijn’. Op allerlei wijzen wordt je getoond dat je ‘meer jezelf’ kunt zijn als je… ‘Jezelf zijn’ dat is niet wat je in werkelijkheid bent, zoals je zou kunnen denken, maar dat is voldoen aan het moderne heil van het ideaalbeeld.
    Het ideaalbeeld van ‘jezelf zijn’ op de voorgeschotelde wijze is de hedendaagse Inquisiteur. Het is een leugen die als heil wordt verkondigd, maar die wel eist dat je erkent dat je niet deugt zoals je nu bent; het is het nieuwe ‘mea culpa’ zonder welke geen heil mogelijk is.
In onze tijd is de Inquisiteur anoniem geworden. Hij is ‘onder ons’. Hij heerst in de oordelende blik waarmee we onszelf en onze naaste afmeten volgens het moderne heil: de illusies van het ideale zelf, niet alleen van jonge vrouwen.

    Beantwoorden
  2. Roger Koeleveld

    2 december 2018 at 10:50

    Wat een verademing Welmoed!
    Nieuwsgierig naar het programma: leven zonder waarom. Wanneer vindt het plaats, en hoe meld ik me aan? HG, Roger Koeleveld

    Beantwoorden
  3. Milou de Backere

    11 december 2018 at 10:25

    Van wie is die mooie afbeelding en wat is de naam er van?

    Beantwoorden
    • Dominicanenklooster

      17 december 2018 at 08:40

      Dag Milou, ik heb het geprobeerd uit te zoeken maar het is ons niet bekend. De afbeelding komt van Pixabay.

      Beantwoorden

Laat een antwoord achter aan Roger Koeleveld Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *