Laatst zag ik een filmpje waarin mensen op straat werd gevraagd wat vrijheid voor hen betekent. Veel van de ondervraagden koppelden het onmiddellijk aan keuzevrijheid. Aan zelf kunnen bepalen hoe je leeft en wat je doet, zonder hierbij door een ander gehinderd te worden. Maar gaat vrijheid niet ook dieper dan dat? In zijn beroemde toespraak ‘I have a dream’ sprak politiek leider en burgerrechtenstrijder Martin Luther King onder andere de volgende woorden:
Er is niets belangrijker in de wereld dan vrijheid. Vrijheid is het waard om opofferingen voor te doen, het is het waard om er je baan voor te verliezen, het is het waard om er voor in de gevangenis te zitten. Ik ben liever een vrije pauper dan een rijke slaaf. Ik zou liever sterven in bittere armoede met mijn overtuigingen, dan leven in weelde zonder zelfrespect.
Vrijheid wordt in dit citaat verbonden met het leven vanuit innerlijke overtuigingen. In zijn strijd voor vrijheid en gelijke burgerrechten liet King zich onder andere leiden door het diepe besef dat werkelijke verandering niet tot stand komt door fysiek geweld maar door ‘de kracht van de ziel’. Hier geloofde hij in, het was zijn overtuiging en hij werd hierin gevoed door bronnen die hem persoonlijk raakten. Vrijheid is bij King een doorleefde vrijheid, geworteld in de ervaring van onvrijheid. Die doorleefde ervaring is voor veel mensen afwezig waardoor vrijheid gemakkelijk een abstractie wordt, een oppervlakkig begrip. Juist hier kunnen verhalen en bronnen dan ook een belangrijke rol vervullen. Wijsheidsbronnen inspireren en voeden ons van binnenuit en geven taal en betekenis aan het menselijk bestaan. Aan wie we zijn en wat het betekent om in vrijheid te kunnen leven. Die bronnen komen in allerlei gedaantes: via kunst, muziek, religie en filosofie. En via de ontmoeting met anderen.
Het is denk ik geen toeval dat een toenemend aantal mensen in onze tijd kampen met existentiële vragen: Wie ben ik? Maak ik wel de juiste keuzes? Heeft het werk dat ik doe eigenlijk wel zin?
Hoe leef ik een ‘goed’ leven en wat is werkelijk belangrijk voor mij?
De zoektocht naar waarden die het leven richting geven en naar de zin en betekenis van leven en sterven is bij ieder mens op de achtergrond wel aanwezig. Maar in de praktijk doen we er maar weinig mee. Een vreemde paradox: wij vrije mensen zijn te druk met onze volle agenda’s en de dagelijkse beslommeringen om op die diepere, richtinggevende waarden – waaronder de vrijheid zelf – te reflecteren. Tegelijk verlangen we naar een leven dat zinvol is en betekenis heeft. Naar wat we ‘het goede leven’ kunnen noemen. Juist hier ligt een spanningsveld.
Brengt onze vrijheidsopvatting het goede leven dichterbij of staat ze dit juist in de weg?
En waar raken vrijheid en zingeving elkaar? Inzicht in dit soort vragen ontstaat meestal niet vanzelf. Nadenken, jezelf openstellen, ervaringen en argumenten delen, je meningen bijstellen, het kost tijd en moeite die er vaak niet of nauwelijks is. Toch is die reflectie noodzakelijk om doelen te stellen en creativiteit aan te boren. Om overwogen beslissingen te nemen en jezelf te evalueren. Om nieuwe perspectieven en inzichten de ruimte te geven en knopen door te hakken, als dat nodig is. Het vraagt ook om een vorm van verinnerlijking, een houding die niet de uiterlijke gebeurtenissen van alledag, maar het bestaan als zodanig weer centraal stelt. Met het oog hierop heb ik een overzichtelijke leergang ontwikkeld die in mei van start gaat.
Het Dominicanenklooster in Huissen vormt een ideale plek voor de beoogde reflectie en verinnerlijking. De mooie omgeving en het lekkere eten zorgen er bovendien voor dat de alledaagse beslommeringen even niet de aandacht opeisen maar dat juist de inhoud voorop staat. Wat die inhoud betreft, wat gaan we precies doen? Gedurende vier etmalen – van vrijdagmiddag tot zaterdagmiddag – verkennen we met elkaar het thema van de vrijheid in relatie tot enkele centrale dimensies van het ‘goede leven’: vrijheid en de ander, vrijheid en technologische ontwikkelingen en vrijheid en zinvol leven. Dit doen we in gesprek met grote denkers uit alle tijden zoals Plato, Nietzsche, Kierkegaard, Dostojewski, Arendt, Buber en Frankl etc. Denkers die unieke wijsheidsperpectieven bieden op werk en bestaan en zo als gids en spiegel kunnen fungeren. Aan de hand van film en dialoog worden de deelthema’s verder verkend en verdiept. Ook zullen tijdens de leergang enkele gastsprekers worden uitgenodigd met hun eigen expertise op het betreffende gebied.
Het mooie van de leergang die in het voorjaar van 2019 start is dat je niet in je eentje in de bronnen hoeft te duiken maar met mensen met verschillende leeftijden, opvattingen en achtergronden de zoektocht aangaat. Een zoektocht die – zo zal juist via de interactie blijken – uiteindelijk voor iedereen heel persoonlijk en uniek is. Zo opent zich gaandeweg een nieuw en verrijkend perspectief op wie je bent, op je werk en omgeving en op het (goede) leven. Een leven dat enerzijds recht doet aan het geheel van het bestaan en dat anderzijds ook de vrijheid van het individu intact laat.
Welmoed Vlieger studeerde Wetenschap van Godsdienst & Levensbeschouwing en vervolgens Wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam. Zij werkt momenteel aan een promotieonderzoek over innerlijkheid en politiek aan de VU en is columnist bij dagblad Trouw.
Foto: Betty van Engelen
Erik ter Brugge
21 mei 2019 at 12:35
Het idealisme als thema. Nu de politieke ideologieën zijn uitgeleverd aan het neoliberalisme rest de zoeker de liefde in zichzelf van zijn voorwaardelijkheid te ontdoen. Het Noumenale van Kant betteft een kwantumsprong van het persoonlijke bewustzijn.