De afgelopen decennia heeft het Dominicanenklooster Huissen zich ontwikkeld van Dominicaans Apostolaatscentrum via Vormingscentrum naar een bezinningscentrum.
Voorgeschiedenis
‘Vorming’ lijkt anno 2017 een ouderwets begrip. De laatste jaren kwam het Duitse woord ‘Bildung’ steeds meer in zwang, eigenlijk een letterlijke vertaling van het woord ‘vorming’. Vaak wordt er persoonlijke ontwikkeling mee bedoeld. Naast kennisvergaring moet een mens zich breder oriënteren, bewustzijn ontwikkelen op het gebied van ethiek, creativiteit, zelfkennis, empathie. Bildung is niet alleen op de eigen persoon gericht, maar ook op de samenleving en de medemens, begaan met maatschappelijke, ecologische, politieke kwesties. Tegenwoordig wordt er binnen het onderwijs in Nederland om meer ruimte voor Bildung en persoonlijke vorming gevraagd. Minister Bussemaker van onderwijs, cultuur en wetenschap heeft de realisering van Bildung hoog op de agenda staan. Anderen vinden dat de aandacht voor Bildung een overwaaiende hype is. Marli Huijer, tot 21 april 2017 Denker des Vaderlands, ziet geen heil in de terugkeer van Bildung. Zij is het eens met de kritiek op het efficiency denken in het onderwijs. Maar ze vindt dat het begrip in zijn eigen tijd en plaats (rond 1800 in Duitsland) moet worden gezien en niet past in het huidige tijdsbestek in Nederland. Wat is Bildung eigenlijk? Wat is de achtergrond van dit begrip?
Von Humboldt, Meister Eckhart, Theodor Adorno
Begin negentiende eeuw zit Duitsland midden in de industriële revolutie. Het Duitse onderwijssysteem danst naar de pijpen van de groeiende industrie met haar efficiëntie en doelgerichtheid. Met de benoeming van filosoof en taalwetenschapper Wilhelm von Humboldt (1767-1835) tot minister van onderwijs begint er een bezinning op het onderwijs. Hij pleit voor mensgericht onderwijs, voor maatschappelijke betrokkenheid, voor bewuste persoonlijke vorming: voor Bildung.
Het woord ‘Bildung’ komt uit het gedachtegoed van de dertiende-eeuwse Duitse mysticus (en dominicaan!) Meister Eckhart. Hij predikte dat de menselijke ziel ten diepste identiek is aan de godheid. Mijn grond en Gods grond zijn één grond. Die goddelijke grond is echter door onze gerichtheid op de buitenwereld bedolven onder een veelheid aan indrukken. Meister Eckhart bepleitte daarom een leegmaken van onze ziel om ons zo om te vormen tot wat we eigenlijk zijn: een beeld van God. Dat proces noemde Meister Eckhart ‘Bildwerdung’ of Bildung. Hoe verschillend in vele opzichten Meister Eckhart en Von Humbolt ook zijn, beide wijsgeren geloven dat de kern van de mens goed is en dat het de wereld daarom ten goede zal komen wanneer wij vanuit die kern weten te leven.
Deze optimistische visie ondervindt in de twintigste eeuw kritiek van de sociaal-filosoof Theodor Adorno (1903-1969). Adorno stelde bezorgd vast dat de wereld van de jaren ’60 waarin hij leefde, niet op Bildung ingericht leek te zijn. Omdat er sociale ongelijkheid in onze wereld heerst, is gedegen culturele en persoonlijke vorming volgens Adorno een privilege dat slechts weinigen zich kunnen veroorloven, en in feite alleen is weggelegd voor de gegoede kringen, het ‘Bildungsbürgertum’.
Onze gerichtheid op de buitenwereld heeft de weg naar onze ziel onvindbaar gemaakt; door onze ziel leeg te maken hervinden we onszelf weer als beeld van God.
Door – zo’n vijftig jaar geleden – de kloosterdeuren deuren open te zetten voor maatschappelijke groepen, maakte de dominicanenorde duidelijk dat zij er niet alleen voor het ‘Bildungsbürgertum’ wilde zijn, maar haar gedachtengoed toegankelijk wilde maken voor iedereen. Ook toen de overheid zich in de jaren ‘80 uit de subsidiëring terugtrok, zochten de dominicanen naar financiële mogelijkheden om met het centrum door te gaan. Heden ten dage vindt dit uitdrukking in onze projecten voor kwetsbaren, maar ook in de drie tarieven van het open programma-aanbod plus verdere kortingsmogelijkheden. De toegangsprijs mag geen beletsel vormen om aan onze programma’s deel te nemen. In ons werk voor kwetsbaren in de samenleving – eenzame ouderen, dak- en thuislozen, gezinnen in armoede, vluchtelingen, jongeren in probleemsituaties – proberen wij ‘Bildung’ en persoonlijke vorming voor meer groepen in de samenleving toegankelijk te maken.
Zelfreflectie en emancipatie
Zelfreflectie en persoonlijke ontwikkeling staan al langer centraal in ons werk. Onze programma’s spreken de hele mens aan, stilte en meditatie maken ruimte voor de weg naar binnen. Terwijl er vroeger meer kennisthema’s, resultaatgerichte beleidstrainingen en netwerkbijeenkomsten voor belangenbehartiging aan de orde waren, is er in de laatste jaren ook veel aandacht gekomen voor de persoonlijke groei van mensen. Er is grote behoefte aan ‘uit het hoofd’ komen, aan onthaasting, rust en stilte. Van kwetsbare mensen – trouwens kwetsbaar zijn we allemaal – horen we vaak terug hoe weldadig het voor hen is om deel te kunnen hebben aan deze brede persoonlijke Bildung. Hoe belangrijk het voor hen is dat er aandacht is voor hen als mens en hoezeer dit hun zelfvertrouwen sterkt. Deze waardering draagt bij aan hun emancipatie, om uit het isolement komen en in de samenleving te participeren.
Wat mij betreft, kunnen we het begrip vorming blijven hanteren en geheel in de Dominicaanse traditie en samen met Meister Eckhart de hele mens en haar of zijn ziel centraal blijven stellen, beeld en gelijkenis van God, van waarde om zichzelf, nog voordat nut en efficiency eraan te pas zijn gekomen.
Martina Heinrichs, oecumenisch theologe in dienst van de Stichting Dominicanenklooster Huissen.