In het dominicanenklooster in Rotterdam waar ik woon, komt vrijwel elke dag een groepje mensen naar onze vieringen. Het zijn mensen elders uit de stad die bij ons koorgebed en de dagelijkse eucharistieviering willen aansluiten. Ze zijn relatief jong, studenten en young professionals, en ze spreken Nederlands of een andere taal. Zij die geen Nederlands spreken, gebruiken vaak hun smartphone om de viering, en met name de lezingen, in hun eigen taal te kunnen volgen. We vieren de liturgie van de katholieke kerk, voor onze bezoekers herkenbaar en vertrouwd en met een app op hun telefoon kunnen ze makkelijk meedoen, participeren. En zo sluipt de digitale wereld heel geleidelijk de kloosterkapel binnen.
In elk dominicanenklooster is de kapel of de kerk het hart van de gemeenschap, een gewijde ruimte waar broeders en zusters op gezette tijden van de dag samenkomen voor het koorgebed en het vieren de eucharistie. Het is zo’n belangrijke plek dat de heilige Augustinus is zijn regel voor gemeenschapsleven, die dominicanen gebruiken, stelt dat die ruimte voor niets anders gebruikt mag worden en altijd toegankelijk moet zijn voor een broeder of zuster die er wil bidden of mediteren. Sommige mensen vragen zich af of een mobiele telefoon of een ander digitaal apparaat wel gepast is in een dergelijke ruimte.
Technologische vooruitgang
Nu zijn een smartphone, tablets en computers eigenlijk niet meer dan voorbeelden van voortschrijdende technologische vooruitgang. En technische innovatie en liturgie gaan al eeuwenlang heel goed samen. Meteen na de uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw werden er boeken gedrukt voor liturgische doeleinden. Het was een technische revolutie die niet zonder slag of stoot verliep, het betekende immers het einde van de scriptoria in kloosters waar monniken zeer geduldig met de hand liturgische boeken kopieerden. Eeuwen later deed de elektrische verlichting haar intrede in de kerk en weer wat later kwam de microfoon op het altaar of de kansel, waardoor het geluid van de voorganger versterkt werd en hij in heel de kerkruimte te horen was. Deze technologische ontwikkelingen hebben grote invloed gehad op het vieren van de liturgie.
Twee andere ontwikkelingen in de twintigste eeuw, de radio en televisie, zorgden ervoor dat je thuis kon blijven om toch mee te doen aan de vieringen in de kerk. Vaak was deze in de huiskamer voor het TV- of radiotoestel beter te zien en te horen dan in de kerk. De komst van het internet in de jaren negentig van de vorige eeuw, deed daar nog een schepje bovenop. Deze technologische ontwikkeling leidde vanaf het eerste begin tot initiatieven van emailgroepen en chatrooms waar mensen ‘samen kwamen’ om met elkaar te bidden, intenties uit te wisselen, een kaarsje op te steken. Er ontstonden virtuele werelden, met virtuele kerken en vieringen. Het internet werd een plaats waar mensen elkaar vonden om uiting te geven aan hun geloof; christenen, joden, moslims, boeddhisten, etc., en daardoor ook vrijuit konden ‘reli-shoppen’ en zich konden aansluiten bij online gemeenschappen waarbij ze zich bij thuis voelden.
Bidden via een app
Deze digitale revolutie kreeg een nieuwe impuls met de komst van sociale media en de ontwikkeling van apps, ook op het gebied van religie en liturgie. Zoals Bidden Onderweg van de jezuïeten, een wereldwijd project waarmee je elke dag aan de hand van een tekst uit bijbel mee kan doen aan een geleide meditatie. De Franse dominicanen hebben een soortgelijk project dat heet Retraite dans la Ville en de Belgische broeders hebben Ressurrexit in de Paastijd. Er zijn ook apps met de bijbel online en mogelijkheden om het getijdengebed, het bidden van de psalmen uit de kloostertraditie, op je mobiele telefoon, tablet of achter de computer te bidden. Ik gebruik zelf geregeld de Divine Office-app als ik door mijn werk onderweg ben en niet thuis in het klooster met mijn broeders mee kan bidden. Ik vind er de teksten van de dag, die wereldwijd worden gebeden, ik heb een optie voor geluid zodat ik mensen de psalmen hoor zingen en via een wereldbol in die app zie ik hoeveel mensen er op moment ook online zijn en meebidden. Dat geeft mij gevoel dat ik net als in de kapel thuis, niet alleen ben, maar onderdeel ben van een grotere gemeenschap.
Nu roepen al deze ontwikkelingen veel vragen op. Niet alleen of het gepast is met je telefoon in de kerk te zitten, maar ook wat het betekent om te vieren op een smartphone, en niet lijfelijk aanwezig te zijn, hoe kun je dan gemeenschap zijn en echt meedoen, kan het internet een gewijde ruimte zijn of worden? Het zijn belangrijke vragen, maar ze zijn niet eenvoudig te beantwoorden. Er is namelijk een nieuwe realiteit ontstaan: vandaag de dag zijn we constant online, altijd verbonden met elkaar, we Whatsappen de hele dag, checken e-mails, Facebook, Instagram, de treintijden en het laatste nieuws met onze smartphone. Ons leven is niet meer te onderscheiden in een leven online of offline. Wat betekent dit voor de stilte die in de gewijde ruimte van belang is?
Als de digitalisering doordringt tot het leven van ons gebed, een van de pijlers van dominicaanse leven, dan stelt dat ook aan het gebed nieuwe vragen: wie is de biddende gemeenschap alleen de mensen in kapel of ook die op internet? Doen ze werkelijk mee of zijn ze slechts toeschouwer? De katholieke kerk heeft het altijd belangrijk gevonden de vormen van vieren in de loop van de geschiedenis aan te passen aan de eigen tijd en context. Door de hele kerkgeschiedenis heen zijn daar veel voorbeelden van. De stap naar het internet is niet eenvoudig, maar kan vele nieuwe kansen bieden. We kunnen daarbij hoop putten uit de oproep online van paus Franciscus bij zijn eerste bericht in maart 2016 op zijn Instagram-account. We zien een biddende paus en de woorden “Bid voor mij”, online of offline, dat laat hij in het midden.
Michael-Dominique Magielse o.p. is dominicaan en woonde van 2016-2018 in Huissen. Hij is theoloog en gespecialiseerd in religie en media, en liturgie. Hij doet onderzoek naar de invloed van de digitalisering op liturgische activiteiten. Hij was één van de sprekers tijdens de Theologische Bijspijkerdagen, met een bijdrage over digitale liturgie.
Foto: Betty van Engelen
Gonny Tafuni-Smit
10 oktober 2019 at 14:35
Enige jaren terug bezocht ik Venetië . Komend vanaf het station ging ik de eerste kerk binnen die ik tegen kwam.
Op een groot bord stond in meerdere talen: God roept u op meerdere manieren maar nooit per telefoon.
Zet uw telefoon dus uit!
Gonny Tafuni-Smit