Schrijver en psychiater Hans Keilson, wiens ouders stierven in Auschwitz, heeft ooit gezegd: ‘leer leven zonder vijanden, al het andere is gevangenschap.’
Leren leven zonder vijanden, hoe is dat anders mogelijk dan door de kracht van de vergeving? Dat klinkt toch mooi en aansprekend, de kracht van de vergeving, maar mensen zoals Keilson zullen weten dat er aan vergeving een complex proces ten grondslag ligt.
Vergeving is niet zomaar een keuze maar heeft te maken met je openstellen en met geven, met een verandering op existentieel niveau. Het is daarmee ook een risicovolle daad die een grote mate van kwetsbaarheid vergt. En dan is er nog het moeilijke vraagstuk rond het kwaad. Is met de vergeving ook het berokkende kwaad verdwenen, of is het zo eenvoudig niet?
Een filosoof begeeft zich met het begrip ‘vergeving’ al snel op goddelijke grond.
Binnen de filosofie wordt er tot op de dag van vandaag opvallend weinig over vergeving geschreven. Ik denk dat het samenhangt met een soort ongemak of verlegenheid bij (seculiere) filosofen over een woord dat van oudsher zo sterk is verbonden met het religieuze en met godsdienstigheid. Een filosoof begeeft zich met het begrip ‘vergeving’ al snel op goddelijke grond. Toch biedt ook de filosofische traditie interessante aanknopingspunten.
Volgens de Duitse ‘filosoof met de hamer’ Friedrich Nietzsche kan geen enkele daad of vorm van kwaad ongedaan gemaakt worden. Schuld is en blijft schuld, daar is niks op af te dingen. Dat klinkt radicaal maar het confronteert ons tegelijkertijd met die moeilijke zo niet onoplosbare vraag of vergeving tussen mensen het kwaad ook daadwerkelijk teniet doet. Stel nu eens dat dit niet zo is, dat het kwaad ondanks de vergeving blijft voortbestaan, moeten we de daad van vergeving dan niet vooral zien als een manier om de zaak vlot te trekken, een soort ritueel om weer met elkaar door één deur te kunnen gaan?
Hoe vreemd of vervreemdend dit laatste misschien ook mag klinken, ik denk dat hier wel een kern van waarheid in schuilt. Met name als vergeving een soort proces ‘voor de bühne’ wordt, iets dat voorbij gaat aan de innerlijke verandering die juist voor de vergeving zo kenmerkend is. Vergeving krijgt dan al snel iets oppervlakkigs, alsof het kwaad met een klein beetje moeite en welwillendheid overwonnen en terzijde geschoven kan worden.
Werkelijke vergeving is oneindig veel dieper en gelaagder dan dat. En juist hier zit hem de moeilijkheid: alle vergeving is paradoxaal. Het biedt de mogelijkheid van een nieuw begin zonder dat het kwaad verdwenen is. Daarin zit ook precies het verschil tussen de verontschuldiging en de vergeving. De verontschuldiging probeert de schuld te verkleinen of te relativeren. Wie zich verontschuldigd verwacht begrip: ‘sorry dat ik je pijn heb gedaan maar…’. Degene die zich verontschuldigd is in de eerste plaats bevangen door zichzelf. De mens die om vergeving vraagt geeft daarmee uitdrukking aan een radicaal andere houding. De eigen schuld wordt nu niet meer gerelativeerd of ontkend maar juist onder ogen gezien. Je neemt de schuld op je zonder te verwachten dat deze weer ongedaan kan worden gemaakt. Juist zo ontstaat er ruimte voor een nieuwe situatie waarin de schuld weliswaar niet opgeheven is maar in een ander licht komt te staan.
Maar wat gebeurt er met de mens die vergeeft? Wat is eigenlijk deze daad die we vergeving noemen? Viktor Frankl, de joodse psychiater die de concentratiekampen in WOII overleefde, zei: ‘Alles kan een mens ontnomen worden, behalve één ding: de laatste menselijke vrijheid, het kiezen van een houding in elke omstandigheid, de keuze van het eigen gedrag.’ Het raakt aan de woorden van Keiler waarmee ik dit stuk begon: ‘leer leven zonder vijanden, al het andere is gevangenschap.’ Je bent met andere woorden pas vrij als je de kwaliteit van het leven niet langer afhankelijk maakt van de buitenwereld en van anderen. En dat is ook wat vergeving doet: je bevrijdt jezelf van de macht van de ander. Tegelijkertijd vraagt de daad van vergeving om ook om onze eigen donkere kanten te erkennen. Zolang we niet de nederigheid hebben om de duistere kanten in onszelf te aanvaarden en te vergeven, zal het ook niet mogelijk zijn om zijn donkere zijde in de ander te aanvaarden en te vergeven.
Juist hier raken we aan het gedachtegoed van een denker die mij zeer na aan het hart ligt en zich diepgaand met het begrip vergeving heeft beziggehouden: de Deense denker Sören Kierkegaard. Voor Kierkegaard zijn vergeving, transcendentie en geloof wezenlijk met elkaar verbonden.
Echte vergeving gaat om oprechtheid en liefde die van binnenuit komt
De daad van vergeving ziet Kierkegaard als een daad van vrijheid, namelijk de vrijheid om het goede te willen. Precies dit is de sprong in het geloof. Vergeving schenken omwille van een plicht om ‘het juiste’ te doen, verbergt wat de vergeving werkelijk betekent. Echte vergeving gaat niet om een plicht maar om een oprechtheid en een liefde die van binnenuit komt, die ten volle gewild wordt. Deze vergeving ziet geen kwaad, geen einde en verlorenheid, maar alleen het goede en de mogelijkheid tot het goede. Zo verbergt vergeving het kwaad van de ander met het goede dat in de wil tot vergeving besloten ligt. Ik sluit af met een citaat uit Kierkegaards boek – Wat de liefde doet:
‘Wie liefheeft ziet de zonde die hij vergeeft, maar hij gelooft dat de vergeving die wegneemt. Dat kun je natuurlijk niet zien, omdat je de zonde kunt zien. En aan de andere kant, als de zonde niet zichtbaar aanwezig was, zou ze ook niet vergeven kunnen worden. Zoals je dus door het geloof het onzichtbare gelovend zichtbaar maakt, zo gelooft een liefdevol mens door de vergeving het zichtbare weg. Het is allebei geloof. Gelukkig wie gelooft, hij gelooft wat hij niet zien kan, gelukkig wie liefheeft, hij gelooft wat hij wel zien kan weg! Wie kan dit geloven, een liefdevol mens kan het.’
Welmoed Vlieger, filosoof, spreker en publicist. Zij begeleidt regelmatig verdiepende programma’s in klooster Huissen.
Kunstwerk “Requiem” door Hieke Meppelink; foto: Betty van Engelen
