Een heel weekend stilstaan bij het onderwerp zingeving, is dat niet een beetje uit de tijd? Is onze maatschappij daar niet wat te nuchter voor? In elk geval is onze huidige maatschappij gebaseerd op wetenschappelijke inzichten. En de wetenschap beschrijft, maar kent aan wat ze onderzoekt verder geen waarde toe. En als we het toch over waarden hebben: waarden als autonomie en zelfbeschikking zijn tegenwoordig veel meer in de mode dan zingeving. Het voelt soms een beetje alsof je je moet verdedigen, als je zingeving toch op de agenda wilt hebben. Zingeving lijkt alleen aan het woord te mogen komen als het wordt gemist, bijvoorbeeld in de discussie over een voltooid leven. Hardop uitspreken dat het leven vol betekenis is, in wezen zinvol is en je daar hard voor maken, dat gebeurt nog maar zelden.

De behoefte aan betekenis
Ik raakte zelf in het onderwerp zingeving geïnteresseerd, toen ik enkele jaren geleden, bij toeval, op het spoor kwam van Victor Emil Frankl. Ik las iets over Frankl en het verdragen van lijden, en dat is voor mijn vakgebied – ik ben psychiater – zeker relevant. In Nederland is Frankl echter niet erg bekend. Er is buiten zijn meest beroemde boek, De Zin van het Bestaan, weinig werk van hem in het Nederlands vertaald. Maar na lezing van dat boek ging ik meer van hem lezen. Ik was zeer onder de indruk van Frankls ideeën en argumenten over het grote belang van zingeving in het menselijk leven. En tot mijn verrassing had hij een hele vorm van psychotherapie ontwikkeld waar ik, ondanks mijn werk in de psychiatrie, nog nooit van gehoord had: de logotherapie. De uitgangspunten daarvan zijn prikkelend en uitdagend genoeg: de behoefte aan betekenis is een primaire drijfveer van de mens, het leven is in essentie vol betekenis en zelfs in lijden is zinvolheid te ervaren. Oef! Zou ik dat durven nazeggen? Maar ja, ik vond Frankl wel overtuigend. Wat maakt dat iemands ideeën overtuigen? Ik zou zeggen, wanneer diens leven overeenstemt of een bevestiging is van die ideeën. Gaat dat voor Frankl op? Een korte introductie is wel op z’n plaats.

Zijn leven
Frankl wordt geboren in 1905 in Oostenrijk. Al vroeg in zijn leven is hij geïnteresseerd in de vraag naar de zin en betekenis van het leven. Hij volgt een medische studie en specialiseert zich in de psychiatrie. Het was de bloeitijd van de Weense psychotherapie, met grote namen als Freud en Adler. Maar al snel merkt Frankl, dat hij het met zijn voorgangers oneens is: de mens is volgens Frankl niet op zoek naar bevrediging of macht, maar naar zingeving. Hij ontwikkelt zijn ideeën verder, toetst ze in de praktijk en begint aan een manuscript over het onderwerp. Dan breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Aanvankelijk komen zijn medische capaciteiten het Nazistische bewind nog van pas, maar uiteindelijk wordt ook Frankl, die immers jood is, opgepakt en komt hij in een concentratiekamp terecht. Drie jaar brengt hij in verschillende concentratiekampen door. Naar eigen zeggen overleeft hij die mede door zijn eigen ideeën nu aan zichzelf te toetsen. “Heb ik gelijk? Is het leven in potentie zinvol, ongeacht de omstandigheden?” Wanneer hij vrijkomt, blijken zijn ouders en echtgenote het niet gered te hebben. In een brief aan vrienden schrijft Frankl diep ongelukkig te zijn. Maar in dezelfde brief schrijft hij ook: “… ik zie de dingen nu ook in een grotere dimensie. Toenemend kom ik tot het inzicht dat het leven zo vol betekenis is, dat die betekenis ook aanwezig moet zijn in lijden en zelfs in falen.” Hij neemt zijn werk als psychiater weer op, trouwt met een vrouw met wie hij een dochter krijgt, schrijft alsnog zijn manuscript en ontwikkelt zijn logotherapie tot een volwassen vorm van psychotherapie. Frank overlijdt in 1997, op 92-jarige leeftijd. Een indrukwekkend leven.

In potentie zinvol
Voor mij krijgen zijn ideeën en zijn werk zeggingskracht door zijn bijzondere leven. Het leven zinvol onder elke omstandigheid? Ik bemerk bij mezelf de schroom om het hem na te zeggen, maar ja, als hij – met zíjn geschiedenis – het zegt … En hij benadrukte dat het leven in potentie zinvol is. Het is aan ons om onder de omstandigheden die betekenis te ontdekken. We zijn misschien gewend de vraag te stellen wat we van het leven mogen verwachten, maar Frankl draaide die vraag graag om: “Wat is jouw antwoord op de vraag die jou door het leven wordt gesteld?” Volgens Frankl wordt ons niet de garantie op een mooi leven geboden, maar wel op een betekenisvol leven.

Drie manieren
Betekenis vinden op drie manieren: door iets te ervaren of te beleven, zoals bijvoorbeeld bij het luisteren naar muziek, het genieten van de natuur, of in de ontmoeting met een ander mens, waarvan de ervaring van de liefde de hoogste vorm is. Ten tweede door iets te creëren, iets voort te brengen, in ons werk, in de gemeenschap waarmee we ons verbonden voelen, in ons gezin. En tenslotte door de houding die we innemen ten opzichte van het leven, in het bijzonder wanneer we met lijden te maken hebben. Volgens Frankl kon één vrijheid ons nooit ontnomen worden: de houding waarmee we ons verhouden tot dat waar het leven ons mee opzadelt. Vooral in onontkoombaar lijden is die vrijheid volgens Frankl van grote betekenis.

Uitdaging tot een zoektocht
Ik zou een weekend lang graag de uitdaging aangaan waar Frankl ons toe uitnodigt, en op zoek gaan naar de betekenisvolheid van ons persoonlijke leven. We zullen dat doen door onszelf op creatieve manieren vragen te stellen.

• Hoe zinvol ervaar ik dat mijn leven is de laatste tijd?
• In welke periode of onder welke omstandigheden heb ik die zinvolheid heel bewust ervaren?
• Wat maakte mijn leven toen zinvol?
• Welke mensen hebben mij het gevoel gegeven dat mijn leven zinvol was en hoe deden ze dat?

We maken de verbinding naar ons huidige leven: als ik het verlangen in mijzelf ervaar om een zinvol(ler) leven te willen leiden, welke mogelijkheden heb ik daar dan toe in het hier en nu? En in de toekomst?

Klaas-Jan Pos, psychiater en workshopleider heeft speciaal aandacht voor de ontwikkeling van levensbeschouwelijke thema’s en spiritualiteit. 

Koert Velders klinisch psycholoog en psychotherapeut. In zijn werk heeft hij veel aandacht voor ervarings- en belevingsgerichtheid, voor betekenisgeving en voor het verhaal bij ieder mens.