Toen ik rechten ging studeren werd ik gedreven door waarden als rechtvaardigheid en
waarheid. Ik geloofde in een absolute waarheid die uiteindelijk door alle partijen erkend
moest worden. De verliezers zouden hun verlies nemen als zij de waarheid onder ogen
zouden komen. De waarheid zou uiteindelijk altijd zegevieren.
Als advocaat kwam ik erachter dat er in dit vak niets zo rekbaar is als het begrip waarheid. Mensen die getuige zijn van een misdrijf, bijvoorbeeld, zien steevast allemaal iets anders. Als we het in de zittingszaal over feiten hebben, dan bedoelen we daarmee de woorden die in het papieren dossier staan, opgeschreven door mensenhanden. Is dat waarheid? Als verdachte hoef je jezelf niet te belasten met de waarheid. Dat mogen anderen voor jou doen. Zo wordt er dus naar waarheid gekeken: iets waar je liever niet naartoe beweegt. Een strafproces gaat vaak niet over waarheid, maar over de vraag of we vinden dat iemand een straf moet krijgen.
Dit verbijstert mij eigenlijk nog steeds. In deze benadering van de waarheid kunnen onschuldige mensen veroordeeld worden en schuldige mensen komen vrij. Wat willen we nu eigenlijk bereiken met het recht en wat is mijn rol daarin? Die vragen houden mij dagelijks bezig. Het probleem met het strafrecht is dat bepaalde momenten in iemands leven op een kunstmatige manier worden geïsoleerd van het geheel: van de context, de geschiedenis, de toekomst. Gaandeweg begon ik op mijn eigen manier de waarheid te onderzoeken in mijn werk. Ik begon vragen te stellen aan de mensen die ik bijstond: hoe ben je hier terechtgekomen? Wat is er gebeurd? Kan het zijn dat je de waarheid niet aan wil kijken omdat die te veel pijn doet? Ook slachtoffers van allerlei misdrijven heb ik bijgestaan. Aan hen stel ik dezelfde vragen. Wat is er nu werkelijk gebeurd, wat is jouw rol? Welk verhaal vertel jij jezelf over deze geschiedenis en welke elementen laat je daarbij achterwege omdat die niet zo goed uitkomen?
Om te oefenen met deze werkvorm ben ik die vragen ook aan mijzelf gaan stellen. Ik kwam erachter dat ik elke rol, elke leugen, wel herkende. Ik ken verraad, ik ken het opblazen van slachtofferschap en hoe het schuldgevoel mij daarin wreed kan maken. Ik ken ook de teleurstelling in mijzelf als ik de waarheid niet durf uit te spreken. Wat ik ook goed ken is het verzet als mijn waarheid niet blijkt te kloppen, of als een verhaal van iemand mij enorm raakt waardoor ik in moet dammen. De waarheid verloochenen zorgt altijd voor een soort wrang gevoel, soms is het zelfs zintuigelijk. Zodra ik dat bij mijzelf bespeur, dan weet ik dat de waarheid me iets wil vertellen. Het mooie is: anderen voelen het ook.
Deze oefeningen maken mij mild ten opzichte van alle (bewuste en onbewuste) leugens die ik hoor. Er is een tijd voor waarheid en die is er pas als er genoeg ruimte is om te mogen falen, of als je bijvoorbeeld weet dat je hoe dan ook zult worden vergeven.
Het is een thema om een leven lang over na te denken, om mee te oefenen. Tijdens de retraite in maart boden Maria van Mierlo en ik die ruimte. Een ruimte voor onwaarheid zodat we pijnlijke waarheden kunnen aankijken. Een oefening in mildheid en in het aannemen van een neutrale blik.
De leugen zit zo diep in ons dat we de oorsprong er misschien niet eens altijd van kunnen terugvinden. Ook de Bijbel staat vol van verhalen over verraad, verloochening, leugens om eigen bestwil. Zoals Jakob die zijn vader Isaak voorloog – met hulp van zijn moeder – om de zegen te krijgen. Hij werd vervolgens een van de aartsvaders van het volk Israėl en kreeg zelfs die erenaam, strijder met God.
De waarheid verloochenen, daarmee de strijd aangaan, tot inzicht komen: is dat uiteindelijk niet route die we allemaal een keer (of keer op keer) zullen bewandelen? Al willen we dat niet? Ik geloof nog steeds dat er een absolute waarheid is en ik geloof ook dat onwaarheden ons helpen om af en toe een glimp van de waarheid te kunnen krijgen. Wat het recht betreft, weet ik inmiddels dat de waarheid daar doorheen beweegt. Net als de wind, onzichtbaar maar voelbaar voor iedereen.
Symposium: De weg, de waarheid en het leven
Op 7 september geeft Klaartje een lezing tijdens het Symposium: De weg, de waarheid en het leven. Daarnaast is ze gespreksleider tijdens de kroeggesprekken.

Deze blog is geschreven door jurist, mediator en kunstenaar Klaartje Freeke. Als rechtenstudente ging zij ervan uit dat het in haar vak zou gaan om waarheidsvinding maar eenmaal werkzaam in de praktijk kwam vooral de onwaarheid aan bod.
Klaartje begeleidde samen met Maria van Mierlo de eerste retraite rondom het thema waarheid. Op deze pagina lees je meer over het jaarthema.