Tijdens de voorbereiding van dit essay staat mijn zoon (18) voor zijn vwo-herexamen. De zon schijnt volop, zijn vrienden vieren al feest, maar hij moet nog even door. Hij baalt tot in zijn vezels. Ik vroeg hem wat geluk voor hem was, omdat ik voor mezelf het begrip nog wat aan het verkennen was. Hij verstond eerst ‘of het gelukt was’ met leren vandaag. Zijn antwoorden op ‘geluk’ of ‘gelukt’ verschilden nauwelijks van elkaar en ik realiseerde me hoe vaak we geluk afmeten aan de mate waarin iets gelukt is. Als de to-do-lijst af is, als we van nut zijn geweest, hebben gesport, gemediteerd, op tijd in bed lagen.
Voor mijn zoon betekent geluk wanneer hij geslaagd is, door de hoepel van het schoolsysteem is gesprongen dat mijlenver verwijderd ligt van wat hij interessant en relevant vindt. Straks volgt een tussenjaar – met het adagium dat je zoiets goed moet plannen, anders haal je er niet uit wat er in zit – om daarna door te schuiven naar een studie en een baan. Daar werk je je tot een burn-out om in je tweede levenshelft – tijdens bijvoorbeeld een retraite – je te herinneren waar je als kind al blij van werd en dat te gaan doen. Doet me denken aan het verhaal van de Chinese visser en de zakenman. De visser haalt dagelijks voldoende vis uit een beekje voor zijn gezin, doet een dutje, wandelt ’s avonds met zijn vrouw over het strand, kijkt naar de zonsondergang, terwijl hun kinderen in zee zwemmen. Hij is zielsgelukkig. Een passerende zakenman attendeert hem erop dat hij veel geld kan verdienen als hij meer vis vangt en verkoopt om daarna te rentenieren. Om te doen wat hij nu al doet?, vraagt de visser. Ja, zegt de zakenman, met het verschil dat de kinderen dan volwassen zijn. Waarom, zo vraagt de visser zich af, dit heeft hij nu toch al? Beter die vermoeiende cyclus overslaan en meteen doen wat je gelukkig maakt.
Volgens mij zijn er drie soorten mensen. Mensen die niet weten wat hen gelukkig maakt, mensen die dit wel weten en hier ook naar leven, en mensen die het dondersgoed weten maar er te weinig naar leven. Tot die laatste groep behoor ik en vele anderen die ik dagelijks ontmoet, vrienden, collega’s, mijn studenten journalistiek en de deelnemers aan mijn schrijfretraites en workshops. We weten wat ons goed doet, maar doen het niet. Mij fascineert niet zozeer wat geluk is, dat verschilt voor iedereen. Voor de een is dat kunst, voor de ander Ubuntu, allemaal prima. Mij fascineert waarom we onszelf het geluk niet gunnen. Op de eerste avond van mijn retraites bespreek ik vaak de draken die ons tegenhouden in het schrijven. Hebben we dat alvast gehad. Het blijken meestal dezelfde draken die ons verhinderen volop te leven. We houden onszelf klein, denken dat we het niet kunnen, het niet waard zijn.
Ook ik heb een vreemde verhouding tot geluk. Ik leerde al jong dat geluk breekbaar was, dat het zo kon vervliegen na een verkeerde opmerking of actie. Op mijn twaalfde bedacht ik het geruststellende motto dat je niets moet verwachten van het leven, dan kan het altijd meevallen. Een overlevingsstrategie, weet ik nu. Toen mijn man ziek werd en overleed – ik was 41 en bleef achter met twee jonge kinderen – was ik intens verdrietig maar niet geschokt dat zoiets je overkomt. Zo is het leven. Ongeluk is voor mij misschien wel leefbaarder dan geluk. Ik weet wat ik eraan heb. Met geluk weet ik me vaak geen raad. Mij daaraan overgeven, is het verliezen. Ik gedij bij de dreiging van ongeluk om geluk te voelen en veerde op toen ik las dat de Amerikaanse schrijfster Susan Cain van Bitterzoet ook kickt op melancholie. Net als zij word ik vrolijk en licht van zware, melancholische muziek en gesprekken. Zij ziet daarin een functie. Volgens haar ‘kan melancholie leiden naar creativiteit, verbinding met elkaar en de wereld, en zelfs ervaringen van transcendentie,’ vertelde ze aan Trouw. We worden al eeuwen aangetrokken door droevige kunstwerken. In verdrietige muziek zit een bepaalde diepte en troost. De kunstenaar neemt jouw verdriet en zegt tegen je: ik heb dit ook gevoeld, we zijn verenigd in onze menselijkheid. En het ontroert dat de kunstenaar de moeite nam om deze gedeelde menselijke ervaring om te vormen tot iets moois, haar te verheffen. Wij zijn schepsels die geboren zijn om pijn te transformeren tot schoonheid.”
Dat herken ik. In het delen van die kwetsbaarheid, uitspreken dat we nog te vaak kiezen voor ‘gelukt’ boven ‘geluk’, vinden we elkaar, ervaren we schoonheid vanuit pijn. Mijn indruk is dat we dit collectief beginnen te beseffen, door vele ontmoetingen met mensen die door de maakbaarheid zijn heen gezakt, verlangen naar echtheid. We zijn ons – mede door de crises van corona, energie, klimaat en oorlog – uitstekend bewust van de onzin van doorrazen en overmatig verbruik. We schamen ons soms dat we ons druk maken over zelfontplooiing, daar aan de top van de Maslow-piramide, wetende dat dat is voorbehouden aan drie procent van de wereldbevolking. Ook ik schaam mij toe te geven dat ik met zoveel luxe worstel met geluk. Na jaren heb ik weer een fijne relatie en wil leren ervan te genieten, niet te vluchten in hard werken, zoals voorheen. Mede daarom ga ik minder werken, net als de visser te genieten van wat er nu is, niet pas later, als dit of dat. Ik vind het spannend. Wat als ook hij doodgaat? Het is absoluut makkelijker alleen te blijven dan mij opnieuw te verbinden. Het had gekund, ik had het min of meer al geaccepteerd, kan goed alleen zijn, weet dat de pot met goud in mijzelf zit, maar het was ook de veilige weg. Dus nu ga ik het geluk aan in de hoop dat de liefde de vrees uitdrijft.
Mijn zoon is inmiddels gezakt en moet het over doen. Hij staat nog voor het leven. Wat maakt hem gelukkig? Muziek maken en sporten. Dan zie ik hem de tijd verliezen, genieten, zijn hele lijf doet mee. Ik wil hem zo graag beschermen tegen ongeluk. Maar misschien kan ook hij niet om die vermoeiende cyclus heen. Ook hij moet zijn eigen draken verslaan en de moed vinden zijn geluk een kans te geven.
Pauline Weseman is journalist, religiewetenschapper en docent. Ze geeft schrijfretraites en workshops over het levensverhaal, onder meer in Dominicanenklooster Huissen.
