De aarde bewonen
Door Arjan Broers

Wist je dat jij zelf een ecosysteem bent? Dat je net als ieder ander zo’n anderhalve kilo bacteriën in je darmen met je meedraagt? Wist je dat wat jij ‘ik’ noemt bestaat uit meer cellen van andere levensvormen dan uit je eigen lichaamscellen?

Jij bent een ecosysteem. Dat geldt niet alleen voor je lijf, maar ook voor je ziel. Want je bent niet alleen van de aarde, maar ook van de hemel. Echt, van allebei tegelijk.
Daar gaat Kerstmis over.
En dat kun je deze advent overwegen.

Een paar weken geleden was de Nigeriaanse dominicaan Godfrey Nzamujo in Nederland, op uitnodiging van de dominicanen van Zwolle. Pater Godfrey is niet alleen theoloog en filosoof en dominicaan, hij is ook nog microbioloog en ecoloog en ondernemer. Hij is van de hemeltechniek én van de aardwetenschappen, zou je kunnen zeggen.
37 jaar geleden stichtte hij in Benin (West-Afrika) een ecologische boerderij waar afval niet bestaat, omdat alles wordt hergebruikt. Hij noemde het centrum Songhai, de naam van een oude Afrikaanse beschaving.

Godfrey gaf les en bad mee in het klooster van Zwolle, en gaf ook les aan studenten op de universiteit van Wageningen. ‘Wetenschappers zijn slim, maar de natuur is altijd intelligenter’, zei hij. ‘Een goede wetenschapper wil niet beheersen. Die is nederig, die wil leren van de natuur.’
Bijvoorbeeld door samen te werken met bacteriën en schimmels en ander klein leven dat in staat is om afval om te zetten in nieuwe grondstoffen, schoon water, levende grond, gezonde planten. Het kan. Godfrey zei: ‘Als ik dat proces bestudeer, voel ik een diep ontzag voor de Schepping. In die microben zie ik de hand van God.’

De studenten in Wageningen en de gelovigen in Zwolle waren gefascineerd door het charisma van deze man. Het nieuws werd die dagen gedomineerd door verhalen over de moeizame milieutop in Glasgow. Godfrey demonstreerde een manier van kijken die het geestelijke en het stoffelijke bij elkaar brengt. Hij is helemaal van de wetenschap én helemaal van het geloof. Die zijn niet in tegenspraak met elkaar, als je niet wil beheersen, maar meewerken.

Volgens mij hebben we niet eens meer door hoe normaal wij beheersing en controle zijn gaan vinden. De Nederlandse hoogleraar theologie en lekendominicaan Erik Borgman merkte eens op dat wij over het klimaatprobleem praten alsof wij alles moeten oplossen. ‘Maar we hoeven alleen maar de natuur niet dwars te zitten’, zei hij. ‘Want als je goed kijkt, dan zie je dat de schimmels, bacteriën, aaltjes, planten, insecten, vogels en andere dieren allemaal al aan het bouwen zijn aan een nieuwe aarde. Als wij ze niet hinderen, dan bouwen ze nu al aan het rijk van God.’

Wat heeft dit nou met Kerstmis te maken? En met de stelling dat jij van de aarde én van de hemel bent?

Wij zijn lichaam en geest tegelijk. Al sinds mensenheugenis nemen mensen dat waar. We zijn tijdelijk en beperkt, we leven hier en nu en dat gaat voorbij. En tegelijk is er ook iets eeuwigs in ons, iets dat door tijd en ruimte heen kan bewegen, iets dat verhalen kan vertellen en analyses kan maken, dat grappen kan maken en muziek en kunst, dat ontroerd kan raken en diep verbonden kan zijn met anderen, zowel met mensen als met dieren.

In het joodse Bijbelboek Genesis is dit besef in een beeld gegoten: daar wordt verteld dat wij vanaf het begin gekneed zijn uit aarde en dat we leven doordat we Gods adem ingeblazen hebben gekregen. Als je dat ziet als een wetenschappelijke uitspraak, dan kun je er niet veel mee. Maar als je het ziet als een diepzinnig beeld dat iets probeert te zeggen van wat we in wezen zijn, dan versta je het wel. We zijn van stof én adem. En die adem krijg je telkens opnieuw, met elke ademteug, tot je het voor de laatste keer teruggeeft.

Nu hebben mensen daar vaak een verkeerde conclusie uit getrokken. Je zou op grond van dit beeld kunnen verstaan dat alles wat ademhaalt bezield is. Of dat de lucht die we ademen heilig is.
Maar veel vaker zijn mensen gaan denken in een tegenstelling: alsof het geestelijke van God zou zijn en het stoffelijke niet. Alsof het geestelijke en eeuwige hoger is en goed, en het stoffelijke en tijdelijke lager en slecht. Dan heb je een dualisme in plaats van het samengaan van twee polen.

Door de eeuwen heen zijn er allerlei vormen van dualisme ontstaan. Velen van ons zijn vervreemd geraakt van ons lichaam, onze gevoelens, onze seksualiteit, en van de schepping. Misschien ligt hier zelfs een van de wortels van ons klimaatprobleem. Want zouden we de dieren en de aarde zo slecht behandelen als we haar zouden beschouwen als onze moeder? En alles wat leeft als onze bezielde medeschepsels?

En misschien ligt hier ook een van de wortels van ons geestelijke klimaatprobleem. Want zouden we zo massaal boos, eenzaam, depressief zijn als we zouden zien dat we deel zijn van een groot geheim, dat iets met liefde te maken heeft? Als we zouden zien dat we allemaal dezelfde adem krijgen? Laat corona niet ook zien dat we één ademend geheel zijn, in goede en kwade dagen?

Wat dit met Kerstmis te maken heeft?
Kerstmis is het tegenverhaal, tegengif misschien wel. Het brengt hemel en aarde, geestelijk en stoffelijk, eeuwig en tijdelijk bij elkaar – op een heel bepaalde manier.

Kerstmis lijkt een lieflijk verhaal over een nieuwgeboren kind, met sterren en herders en liedjes. Maar in werkelijkheid is het explosief materiaal – als je het durft te zien. Kerstmis zegt dat God niet alleen zijn of haar adem geeft aan al wat leeft, maar zelfs zelf mens is geworden. Het zegt dat God helemaal in ons leven wilde delen, met alles erop en eraan. God is geïncarneerd, vlees geworden.

Kerstmis vertelt bovendien dat God geen mens werd in de gedaante van een stralende superster met superkrachten die alles wel even kwam oplossen, maar in de gestalte van een mens van gewone komaf, een man met een vrouwenziel, geboren tussen de dieren, midden in een door de overheid verplichte reis, en daarna vluchtend voor een gewelddadige koning.

Kerstmis vertelt dat God komt midden in de chaos van ons bestaan. En dat God zich laat kennen als een hulpeloos kind, bij wie iedereen spontaan zachtheid en eerbied voelt.

Nu terug naar jou, ecosysteem dat je d’r bent. Jij bent een samenspel van allerlei lichaamsprocessen die je eten verteren, voor energie en bouwstoffen zorgen en afval afvoeren. Zo ben jij ook een samenspel van eigenschappen, verlangens, trauma’s, vriendschappen en liefdes en andere ervaringen. Geliefden, familieleden, kinderen, vrienden, collega’s, buren – allemaal werken we in op elkaar. De lockdowns en quarantaines laten zien hoezeer we dat ook nodig hebben om zelf te leven.

En ook is er in jou, in elk van ons iets dat geschonken is, dat telkens opnieuw geschonken wordt. Noem het inspiratie, noem het adem, noem het geest of ziel. Maar maak er ruimte voor, maak er in godsnaam ruimte voor.

Je bent van de aarde én van de hemel, allebei, helemaal tegelijk.
In alle eenvoud en kwetsbaarheid.

Laten we de aarde zo gaan bewonen dat we haar heiligheid niet schaden, en dat er iets van overblijft voor onze kinderen. En laten we elkaar zien als kinderen van één Adem.