De belangrijkste vraag tijdens een crisis is altijd: wat gaan we ervan leren? Is er ruimte voor een transitie, een transformatie? Is dit het moment van een doorbraak? Kunnen we zien met nieuwe ogen? Leven met een ontvankelijk hart? Of blijft alles bij het oude, business as usual?
In het onlangs verschenen boek Anders Verder nodigde ik maar liefst 23 schrijvers uit om samen met mij te kijken naar die kans voor een blijvende verandering. Zijn we genoeg geschrokken zodat we zullen zeggen: dit nooit meer! Hebben we voldoende inzicht verworven tijdens deze coronacrisis om te weten dat het roer om moet? Of zakt de moed ons in de schoenen en zoeken we het bekende, veilige bestaan weer op? Alle schrijvers schreven vanuit hun expertise en invalshoeken een boeiend stuk – over economie, maatschappij, ecologie en vooral over hun persoonlijk zoeken. Want deze crisis was en is vooral een uitnodiging om het zelf te onderzoeken. Wie was ik en ben ik nu? Wat is eigenlijk belangrijk? Waar draag ik straks aan bij? Hoe ziet mijn wereld er uit? En hoe ziet de wereld er straks uit?
De oude actie geeft dezelfde re-actie als er onderweg niets verandert in je systeem
Er is een oude wet met betrekking tot tijden van crisis en die luidt: de oude actie geeft dezelfde re-actie als er onderweg niets verandert in je systeem. Dus als we willen dat onze re-actie anders zal zijn dan de oude actie – lees ons handelen – dan moet er onderweg iets gebeuren.
Voordat onze re-actie iets anders laat zien zullen we onderweg een fase van stilte, of niet-weten moeten ervaren. Die fase is voor velen van ons lastig, of soms zelfs ‘niet te doen’. In de stilte komen wanhoop, rouw en angst ons bezoeken. Geen genode gasten. Mensen die graag in de actie stand staan roepen dan: ja, daar heb ik geen zin in! Of: dat kan ik nu niet gebruiken! Wanhoop, rouw en angst lijken een beetje op de drie heksen in het bekende toneelstuk Macbeth van William Shakespeare. Even opfrissen: dit zijn de drie vrouwen die Macbeth voorspellen hoe hij aan zijn einde zal komen door een oprukkend bos. Een onmogelijke voorspelling, want een bos kan niet lopen, denkt Macbeth. Totdat blijkt dat het leger dat hem komt verslaan zich vermomd heeft met grote takken, een bos dus.
Als actie niet gelijk zal staan in deze crisis aan re-actie zullen we dus goed moeten luisteren naar de voorspellingen van deze drie ervaringen in de stilte: wanhoop, rouw en angst. Wat zeggen ze ons? En geloven wij hen? Of wuiven we hen weg; dit wil ik niet, hier wil ik niet aan.
In het stilvallen was er ruimte om na te denken.
De schrijvers in het boek Anders Verder zijn allemaal aan de slag gegaan met deze drie ‘wijzen’. Wat vertellen wanhoop, rouw, angst mij? Om daarna in hun re-actie met een plan te komen, een verhaal, een inzicht, een pad te gaan. Maar het zijn niet de welbekende oude inzichten, de plannen die al klaar lagen. Want in de stilte zijn ze gerijpt. In het stilvallen was er ruimte om na te denken. Konden de drie ervaringen aanschuiven aan tafel. Was er een luisterend oor en hart. Want juist deze crisis kon en kan ons veel leren.
In het boek hun lessen. Niet dat het boek de oplossing biedt, maar wel de opstart van de gesprekken over hoe de wereld er uit zal gaan zien na deze coronacrisis. Maar lezen is niet genoeg. Ik wens je vooral de fase van stilvallen. Het niet-weten. Ik wens je wanhoop, rouw en angst als gesprekspartners. Als wijze vrouwen. Als ervaring.
Woestijn
Zo’n periode noemen we ook wel een woestijnervaring. In de droogte van het bestaan de overkant van de woestijn zien te halen. Maar eigenlijk kun je de woestijn ook opzoeken. Zoals het bekende verhaal van Jezus in het Nieuwe Testament die in de woestijn zijn eigen demonen opzocht. Omdat hij wist dat die niet vanzelf weg zouden gaan. De demonen die, net als het leger dat zich bij Macbeth als een bos had vermomd, het op zijn leven hadden gemunt. Daar in die woestijn ging hij zijn innerlijke gevecht aan. Actie dus. Om met een re-actie die woestijn uit te komen. Gelijk na zijn woestijnervaring gaat hij dan een berg op en spreekt daar zijn beroemde Bergrede uit. Wat een re-actie!
Wanhoop, rouw en angst hebben woorden gebracht die vandaag de dag nog steeds rondzingen. Het zijn de acht regels die nu als de ‘Gulden Regel’ worden gezien en overigens in veel religies en spirituele stromingen worden genoemd. De essayist Bas Heijne haalt de Bergrede als inspiratiebron aan in zijn laatste essay Mens/Onmens: ‘Wanneer wij ons niet inspannen ons daadwerkelijk in andere ervaringen dan die van onszelf te verplaatsen, ons daadwerkelijk in gedachtewerelden proberen in te leven die niet de onze zijn, als we niet bereid zijn tegen ons eigenbelang in te denken, onszelf te verliezen, zullen wij uiteindelijk zelf minder mens zijn. Onze eigen levens zullen dan even comfortabel als nietszeggend zijn.’
Ik hoop dat het boek Anders Verder je zal uitdagen om je moed te tonen en de stilte toe te laten. Met alle gevolgen van dien. Met de gevoelens die je liever uit de weg gaat, maar die ware raadgevers zijn. Met een fase van niet-weten die naar een dieper weten leidt. Met inspiratie om te bedenken hoe we straks weer meer mens kunnen zijn en menselijk zullen reageren op een wereld die dat kwijt was. Hoe een ander economisch systeem meer vanuit liefde zal kunnen werken dan vanuit hebzucht. Hoe een samenleving weer inclusief zal zijn voor mens, dier en planeet. Hoe het besef dat we één geheel zijn onder de hemel ons handelen zal leiden. Hoe wanhoop, rouw en angst niet worden weggemasseerd in hoopvolle groeicijfers in verkoop van spullen die ons nooit gelukkig hebben gemaakt. Hoe de woestijn waar we in terecht kwamen nieuwe woorden gaven aan onze idealen. Ik hoop dat onze re-actie blijvende waarde zal geven aan een wereld na deze crisis.
Ron van Es is founder van School for Purpose Leadership. Hij is initiator en eindredacteur van het nieuwe boek ‘Anders Verder, 24 schrijvers over een wereld na corona’. Het boek is in elke (online) boekwinkel te koop en ook bij bij YouBeDo.
